- مکان سوم: مکان سوم چیست و چه ارتباطی با کافه دارد؟
ساعت کاریتان تمام شده و نمیخواهید به خانه بروید، ترجیح می دهید قدم بزنید، با دوستان خود معاشرت کنید، با اشخاص جدید آشنا شوید، و به باشگاه بروید و ورزش کنید، یا به گالری سر بزنید یا با دوستان خود به اجرا بروید.
تمام این فضاها جزئی از مفهوم مکان سوم Third Place است. این مفهوم بسیار گسترده تر از نمونههایی است که به عنوان مثال گفته شد. مفهوم مکان سوم در هنر، معماری و جامعه شناسی بسیار پررنگ است و جز اصول طراحی شهری شناخته میشود.
- مکان سوم چیست؟
مفهوم مکان سوم توسط Ray Oldenburg (ری اولدنبرگ) معرفی شد. او در کتاب خود Great Good Place توضیح میدهد که: خانه مکان اول است، جایی امن و محدود که آن را به رحم مادر تشبیه میکند و بخش فضای خصوصی در زندگی را تامین میکند. محیط کار را به عنوان مکان دوم میشناسیم که دارای ساختار اجتماعی و سازمانی است و آن را به میدان رقابت تشبیه میکند و مکان سوم جایی برای حضور در جامعه است، حتی وقتی که به تنهایی در کافهای نوشیدنی خود را مینوشیم، شکلی از حضور در جامعه است.
امروزه شبکههای اجتماعی نیز به نوعی مفهوم مکان سوم را با خود دارند و فضای دیدار و تعامل با دیگران را فراهم میکنند.
در هر جایی با مفهوم مکان سوم فرد بر اساس یک علاقه مشترک با افراد آشنا و غریبه ارتباط برقرار میکند. این فضاها میزبان گروههای مختلف افراد به صورت غیر رسمی است.
- مکان سوم و معماری
امروزه به فضاهای سرپوشیده در شهرها توجه بیشتری میشود و از این فضاها میتوان در تمام طول سال استفاده کرد. یکی از رویکردهای شهرسازی توجه به به امکانات شهری مثل کتابخانهها، سالنهای اجتماعات و کافه ها و بناها با کارکرد مذهبی برای پاسخ به نیاز های همه ساکنین است.
به عنوان یک مثال الهام بخش از به کارگیری بناهای شهری با رویکرد مکان سوم کلیسا آبسلن در کپنهاگ است، که در سال 2014 تبدیل به (خانه مردم) شده، جایی که پیوندهای اجتماعی را تقویت می کند و برنامه هایی مثل یوگا، جلسات نقد فیلم و اتاق مطالعه در اختیار شهروندان قرار میدهد.
- کافه، مکان سوم.
به کمک مصاحبهای که مجله Perfect Daily Grind با پروفسور جاناتان یوریس نویسنده کتاب Coffee: a global history انجام داده، در مورد ارتباط کافهها و مفهوم مکان سوم صحبت میکنیم.
ظهور کافهها در اروپا:
قبل از رواج قهوهنوشی، آبجو و بارها مهمترین مکان برای گرد هم آمدن مردم در اروپا بودند. به طبع مصرف الکل کرختی و خمودگی همهگیری در اجتماع وجود داشت. با آزاد شدن نوشیدن قهوه برای مسیحیان توسط پاپ کلمنت هشتم در قرن 16 و فراگیر شدن قهوهخانه ها در قرن 17، قهوه هم به خاطر نداشتن آلودگی های آب و عوارض جانبی الکل، جای خود را در اجتماع پیدا کرد و قهوهخانهها نیز تبدیل به فضای جدیدی برای ملاقات و گردهمآمدن افراد شدند.
_ پروفسور جاناتان یوریس توضیح میدهد: فضای کافهها برخلاف بارها که تاریک، کثیف و پر سروصدا و شلوغ بودند، فضای جدیتر پر نور و تمیزتری داشتند و به واسطهی قهوهنوشی مشکلاتی که افراد مست ایجاد می کنند را نداشتند و به همین ترتیب قهوهخانهها به مرور تبدیل به پاتوق افراد تحصیل کرده و روشنفکر جامعه شد.
یکی دیگر از مشخصههای قهوهخانهها در جامعهی طبقاتی انگلستان آن زمان، ایجاد بستری برای برقراری ارتباط افراد از طبقات اجتماعی مختلف بود. “مردم میتوانستند با کسانی ملاقات کنند و هم صحبت شوند که قبلا ندیده بودند و تحت هیچ شرایط دیگری نمیتوانستند با آنان مواجه شوند. اما حالا می توانستند از جایگاه برابری با هم ارتباط و گفتگو داشته باشند.”
معمولا در این قهوهخانهها از میز و نیمکت استفاده میشد. افراد بر اساس ترتیب زمانی ورود خود بر روی نیمکت ها مینشستند و این موضوع افراد را برای شروع به صحبت کردن با یکدیگر تشویق میکرد.
به مرور قهوهخانهها به واسطهی افرادی که با علایق مشترک در آن جمع می شدند هویت پیدا کردند و هر قهوهخانه پاتوق افراد مشخصی شد. برای مثال: قهوهخانهی Lloyd’s در لندن محل جمع شدن ملوانان و دریانوردان، مالکان کشتی و بازرگانان بود و تبدیل به مرکزی برای صحبت و برنامهریزی سفرهای دریایی شده بود. ” شما میدانستید که کجا میتوانید افراد با سلیقههای مشترک را پیدا کنید.” و جاناتان ادامه میدهد: “قهوه هزینهای برای چیزهای دیگر بود”
حتی در آن زمان قهوهخانهها به دانشگاههای ( یک پنیای ) معروف بودند چون افراد در کنار نوشیدن قهوه میتوانستند اطلاعات سودمندی به دست آورند. و در قرن 19 و 20 قهوهخانههای اروپا به خصوص کافههای پاریس و وین میزبان هنرمندان، نویسندگان و موسیقیدانان و در کل محلی برای تبادل نظر افراد همفکر بودند.
در این زمان اصطلاح آلمانی (Stammtisch) به معنی (میزِ معمولیها) برای برگزاری جلسه و یا قرار ملاقات غیر رسمی در یک فضای آشنا که اشاره به کافه رفتن داشت در وین رواج پیدا کرد.
مکان سوم و تغییر کافهها:
آقای ری اولدنبرگ محل سوم را به عنوان محلی پویا و زنده در یک جامعه معرفی میکند و برای مکان سوم هشت ویژگی در نظر میگیرد:
- فضای بیطرفی باشد. ( neutral ground )
- بر تفکر و خواست یک فرد استوار نباشد.
- مکانی به راحتی خانه باشد.
- فعالیت اصلی آن بر مبنای گفتگو و تعامل باشد.
- اتمسفر شاد و سرزندهای داشته باشد.
- مقرون به صرفه باشد.
- در دسترس باشد.
- مشتریان بتوانند به صورت منظم به آن سر بزنند.
و همچنین اضافه میکند که در هر جامعهای که دموکراسی برقرار است شهروندان میتوانند زمان خود را بین کار، خانه و مکان سوم به صورت متعادل تقسیم کنند. و ادامه می دهد که: افراد در نهارخوریها، بارها و کافهها میتوانند کسانی که سلایق، حرفه و یا حتی مشکلات مشابهای دارند را بیابند و این زمینهی مشترک میتواند حمایت اجتماعی و گروههای دوستی را ایجاد کند.
اولدنبرگ می گوید که مفهوم مکان سوم به دلیل تغییر کاربری فضاهای عمومی و هرچه بیشتر تجاری شدن فضاها و مصرفگرایی در حال از دست دادن جایگاه خود در اجتماع است و این موضوع به وضوح در آمریکا دیده میشود.
_ اسپنسر تورر معاون شرکت Coffee Enterprises میگوید: کافهها برای اینکه به طور موثر به عنوان محل سوم کارکرد داشته باشند نیاز به حضور مشتری برای مدت زمان نسبتا طولانی دارند همچنین کافهها نیاز به کسب درآمد و افزایش مراجعین دارند.
برخلاف بارها و میخانهها که مشتریان معمولا پس از اتمام نوشیدنیشان آنجا را ترک میکنند، در کافهها معمولا افراد با سفارش یک نوشیدنی چند ساعت در آنجا میمانند و این دقیقا نشان دهندهی کارکرد اجتماعی کافه به عنوان مکان سوم است. اما کافه به عنوان یک واحد اقتصادی نمی تواند به این شکل به صورت موفق عمل کند. و اساسا اصل مفهوم مکان سوم در تقابل با رویکرد بیزینسی مدرن است.
به عنوان مثال Starbucks را در نظر بگیرید، هنگامی که Starbucks شروع به کار کرد مفهوم ( تجربه ) در نظریهی اولدنبرگ در مورد مکان سوم را در دستور کار خود قرار داد.
هوارد شولتز (Howard Schultz) مدیر عامل پیشین Starbucks در یک مصاحبه اعلام کرد ” Starbucks به عنوان مکان سوم جای بین خانه و محل کار قرار دارد. “
زمانی که Starbucks یک کافی شاپ در سیاتل 1980 بود، در جایی بین خانه تا محل کار قرار می گرفت اما امروزه بیش از 32000 شعبه در سراسر جهان دیگر مفهوم مکان سوم را منتقل نمی کند.
وقتی اولدنبرگ در مورد نظریهی خود صحبت میکرد، ایدهای راجع به کافههای زنجیرهای نداشت. و نکته اصلی در نظریه او در مورد مکان سوم بر پایهی کارکرد اجتماعی فضاها در جامعه بود. و کافه به عنوان مکانی در نظر گرفته شده بود که افرادی که در نزدیکی آن زندگی میکنند بتوانند در آنجا همدیگر را ملاقات کنند. شکی نیست که Starbucks در ابتدا خود را برای چنین نقشی در جامعه آماده کرده بود اما با بزرگتر شدن و گسترش آن از این اصل فاصله گرفت و رویکردی متفاوت پیش گرفت.
فرهنگ موج سوم قهوه و آینده مفهوم مکان سوم:
تاثیر گسترش فرهنگ قهوهی تخصصی و تمرکز بر کیفیت قهوه در تمامی مراحل از زمان کاشت تا دمآوری بر کافهها و مفهوم مکان سوم چیست؟
اسپنسر میگوید: ” موج سوم قهوه با مفهوم مکان سوم همیشه همراستا نبودهاند.”و توضیح میدهد: در ابتدا یک شکاف بین اطلاعات باریستاها و مصرفکنندگان قهوه در مورد قهوهی تخصصی وجود داشت. باریستاها به شدت نگران کیفیت قهوه بودند در صورتی که این موضوع برای مصرفکنندگان اهمیت ویژهای نداشت و این موضوع باعث از دست رفتن ارتباط میان باریستاها و مشتریان شده بود.
برای باریستاها کیفیت قهوهی سرو شده و خود قهوه در اولویت قرار داشت و کمتر به سلیقه و نیازهای مشتریان خود توجه میکردند.
_ اسپنسر ادامه میدهد: به مرور همه چیز شروع به تغییر کرد و معاشرت بین باریستاها و مصرفکنندگان به سمت آگاهسازی در مورد فرهنگ قهوهی تخصصی و موج سوم رفت. دسترسی به قهوهی تازه و با کیفیت در کنار آموزش، دوباره کافههای تخصصی را به مفهوم مکان سوم نزدیک کرده است.
امروزه میبینیم که مفهوم برقراری ارتباط و قرار گرفتن در یک اجتماع بیشتر شده و باریستاها با آگاهسازی در مورد قهوه و فرهنگ قهوهنوشی در موج سوم، مردم را با جامعهی قهوه مرتبط میکنند.
_ اسپنسر میگوید: ” کافهها به مکانهایی با جو دوستانهتری تبدیل شدهاند که مردم میتوانند در آنها علاوه بر نوشیدن قهوه و معاشرت، در مورد قهوه نیز صحبت کنند. باریستاها نیز به سفیران قهوه تبدیل شدهاند.”
به ویژه امروزه بعد از کرونا آیندهی کافهها به عنوان مکان سوم، فرصت رشد خواهند داشت و در بلندمدت کافههای محلی شلوغتر خواهند شد. همچنین اگر روند دورکاری افراد ادامه پیدا کند و بخواهند از خانه های خود کار کنند، کافهها میتوانند به عنوان جایگزین خانهها نقش پررنگتری داشته باشند. اساسا کافهها و نقش آنها در ساخت ارتباط و شکلدهی اجتماع بعد از پاندمی کرونا حائز اهمیت است.
در نهایت از گذشته تا به امروز کافهها جایی فراتر از مکانی برای سرو نوشیدنی بودهاند. از اصطلاح دانشگاه یک پنیای در قرن 17 و 18 تا محلی برای صحبت و برنامهریزی برای سفرهای دریایی تا محلی برای باخبر شدن از حال هم محلهایها تا کافه با رویکرد موج سوم امروزی. کافهها محیطی را فراهم میکنند که افراد بتوانند در کنار لذت بردن از نوشیدنی خود، معاشرت کنند، فکر کنند و با یکدیگر در تعامل باشند.
منبع: Perfect Daily Grind / The third place: What is it and how does it relate to coffee shops